Soms roept een foto zoveel verschillende associaties op dat je, als je er toevallig een stuk over dient te schrijven, niet weet met welke je moet beginnen. Of wat de belangrijkste is. Dat probleem heb ik nu. Ik zag deze foto: een model op de catwalk voor modemerk Gucci tijdens de Fashion Week in Milaan draagt zijn eigen hoofd mee als ‘handtas’. Nu klinkt dit op papier als een zeldzaam, eenmalig beeld, niet zoiets waarvan je meteen roept: Dat zag ik eerder! Maar dat was dus precies wat er wél gebeurde. Dit is immers een modefoto en mode bestaat grotendeels bij de gratie van associatie, van het assimileren van allerhande beeldmateriaal en het reageren op andere ontwerpen en stijlen. Dat, of ik heb in mijn leven al teveel gezien.

Gucci /Fashion Week Milaan 2018 ©REUTERS

Afijn. Harry Potter! riep ik onmiddellijk toen deze bleke roodharige jongen met zijn ‘broer’ voorbijkwam, want die twee hoofden zijn akelig precies de lege versie van de tweeling Fred en George uit de Harry Potter-films. Het is alsof de brutale, levenslustige broers zijn gevangen door Dementors die de ziel uit hun lichaam hebben gezogen. Deze associatie lag behoorlijk voor de hand; ik vond haar ook een paar keer op Twitter en dan weet je het wel.

Fred & George (of George & Fred) Weasley

Daarna moest ik denken aan negentiende-eeuwse foto’s met daarop nette, Victoriaanse dames en heren die hun eigen hoofd in hun handen en onder hun arm houden of het op een bijzettafeltje hebben gezet. Dat was destijds heel hip: Photoshop avant la lettre, de ene keer wat beter dan de andere. In 2012 zette het fotografieblog PetaPixel een paar van die Victoriaanse foto’s online en ontketende daarmee een bescheiden internethype. Ineens waren die beelden overal. En het geinige is: na die Gucci-show van vorige week kun je nu op Instagram de hedendaagse variant van deze foto’s vinden. Onder #guccichallange plaatsen mensen hilarische portretten van zichzelf met hoofden onder hun arm. Wedden dat die negentiende-eeuwse voorgangers binnenkort ook weer opduiken?

De associatiefabriek draaide inmiddels op volle toeren en het ging van hot naar her. Ik dacht aan foto’s van beroemdheden naast hun meestal doodenge wassen evenbeelden in Madame Tussauds en meteen ook aan de afschuwelijke onthoofdingsvideo’s van IS. Ik dacht aan het werk van de Franse surrealistische fotograaf Claude Cahun die, worstelend met haar geslacht en haar identiteit, zichzelf in 1928 afbeeldde met twee identieke hoofden die elk een andere kant opkijken. ‘Que me veux-tu?’, wat wil je van me, luidt de titel. De eerlijkheid gebiedt me te zeggen dat het niet de catwalkfoto zelf was die me op het spoor van Cahun zette. Ik dacht pas aan haar werk nadat ik had gelezen wat Alessandro Michele, de creatief directeur van Gucci, eigenlijk had willen zeggen met die nephoofden op de catwalk. Die hoofden, zei hij tijdens een persconferentie, staan voor de worsteling met de vraag wie je bent en het zoeken naar identiteit, een thema dat zowel in de fotografie als in de mode geliefd is.

Claude Cahun, Que me veux-tu?, 1928

Juist toen ik meende dat het wel zo’n beetje klaar was, riep een collega: ‘Kimberly Clark!’ – en ja, natúúrlijk. Op haar desktop prijkte een foto van een Nederlands kunstenaarscollectief (Iris van Dongen, Ellemieke Schoenmaker en Josepha de Jong): een in het zwart geklede, ‘onthoofde’ vrouw (inclusief bloederige nek) staat voor de ingang van een chique Yves Saint Laurent-winkel met haar eigen hoofd in haar handen. Het is een still uit een gefilmde performance van Kimberly Clark uit 2011. Er is er ook een waarop de vrouw nota bene naar een Gucci-etalage staat te kijken.

Kimberly Clark: film still ‘Next Level’ from the serie Temporary Devotion, 2011

Kimberly Clark: film still ‘Next Level’ from the serie Temporary Devotion, 2011

Heeft Alessandro Michele dit alles gezien voordat hij het idee kreeg voor zijn modeshow? Is dit jatwerk, plagiaat? Daar waag ik me niet aan, ook al komt het vaak voor dat modemerken leentjebuur spelen bij kunstenaars zonder die daarvoor te betalen. Voor iemand die schrijft over fotografie is er niets leukers dan te verwijzen en te associëren. Dat proces gaat namelijk altijd door. Het ene beeld roept het andere op en als je denkt dat je de ‘oerassociatie’ hebt gevonden, duikt er altijd weer een verrassing op. Wat mij betreft is het enige nadeel dat het, als je toevallig wil opschrijven hoe zoiets tot stand komt, vrij rommelige stukjes oplevert. Soit. Dit is hoe beeldcultuur werkt.

Dit stuk verscheen op 2 maart 2018 in de Volkskrant.