Voor de kleurengeweldenaar die hij is, ziet de Risograaf er verdraaid grijs uit. We hebben het Charles Nypels Lab, de drukwerkplaats van de Jan van Eyck Academie in Maastricht, al drie keer doorkruist. We hebben stilgestaan bij de grote zeefdruktafel, de lino- en houtsnede-apparatuur, de indrukwekkende snijmachine. Maar pas wanneer fotograaf Johannes Schwartz (44) op een onopvallend en oerdegelijk uitziend kopieerapparaat afloopt en de mouwen van zijn felgele trui opstroopt, begint het te dagen. Dat is helemaal geen kopieerapparaat. Het is de MZ1070 A3 Duplicator, in de volksmond de Riso genoemd. Wie deze digitale stencilmachine machine op de juiste manier weet te bespelen, is verzekerd van magie. Plus een lesje kleurenleer.

Inmiddels is Schwartz een ingewijde. Nadat hij een maand huiskunstenaar van de Jan van Eyck Academie is geweest en volop met de Riso heeft kunnen experimenteren, weet hij min of meer wat hij van het apparaat kan verwachten. Min of meer – het staat er niet voor niets. De Riso is een grillig dier.

De fotograaf schudt de inktdrums even voordat hij er twee tegelijk in de buik van het apparaat schuift. Op een grote tafel en in een speciaal droogrek liggen de losse A3-vellen van zijn nieuwe boek. Voor Tiergarten reisde Schwartz naar de dierentuin van Moskou om daar het eten van de beesten te fotograferen. Hij concentreerde zich op ‘het spanningsveld tussen zorg en angst’; hoewel we een gekooide leeuw altijd nog graag grote brokken rauw vlees te lijf zien gaan en hem een ‘wild’ leven gunnen, proberen we het beest tegelijkertijd in toom te houden uit angst dat hij dwars door het glas heen breekt. In de afgemeten porties zo ‘natuurlijk’ mogelijk dierentuinvoedsel ziet Schwartz die dubbelheid terug. In de eigenzinnige Riso vond hij de perfecte partner.

‘Zeg Jo’, zegt Johannes Schwartz, ‘die eitjes, wat denk jij: geel of goud?’. Jo Frenken (61), hoofd van het Charles Nypels Lab, buigt zich met een loep over een afdruk van een pagina met daarop een ingezoomd fotostilleven van een papieren zak en een aantal witte eieren, voer voor knaagdieren. De foto is één keer door de Duplicator gegaan en werd daarbinnen opgebouwd uit duizenden stipjes fluor en donkerblauw. Maar dat is niet genoeg. Alle foto’s in Tiergarten worden samengesteld uit drie kleuren. Met drie kleuren kun je veel combinaties maken, ook zwart. De pagina moet dus een tweede keer door de machine heen – alleen: welke kleur maakt de foto af? ‘Geel wordt warm, goud wordt koud’, zegt Frenken.

Die derde kleurtoevoeging kan de foto maken of breken. Bovendien kan het rommelen in de buik van het beest. Riso-inkt, op basis van soja, is doorgaans vetter dan inkt in een inktjet printer, waardoor de verschillende lagen kunnen gaan ‘glijden’ en de foto verzuipt in duisternis. Het kan ook gebeuren dat de rasters niet goed sluiten, zodat er ineens een onverwacht kleureffect ontstaat. En het papier kan tijdens het printen verschuiven, waardoor de kleuren niet over elkaar maar deels naast elkaar worden geprint.

Ja zeg. Waarom zou je überhaupt een fotoboek maken met de Riso? Voor Johannes Schwartz is het zonneklaar. Tiergarten zat al een tijdlang in zijn hoofd, maar hij worstelde met de vorm. Foto’s van dierenvoedsel in de stijl die hij normaal gesproken hanteert – helder, objectief en een beetje streng – zag hij niet zitten. ‘Teveel werkelijkheid’, zegt hij. Hij wilde dat dierenvoedsel juist zo presenteren, dat niet meteen duidelijk is wat het is, in overeenstemming met de ambigue inhoud ervan. ‘Ik zocht een bepaalde openheid van interpretatie.’

Hij liet de Riso oranje, roze en bruine marmergroeven printen, terwijl het in werkelijkheid gedetailleerde opnamen van vlees zijn. Een verzameling broodballetjes voor zieke vogels werden een soort buitenaards landschap. Schwartz maakte tomaten extra oranje, een schijfje citroen met insecten erop (‘pure kitsch natuurlijk’) lichtgevend geel. De beperkingen van de machine nam hij voor lief. Dat een foto van vissen, gedrukt in blauw, rood en goud, ineens roze vlekken kreeg omdat de rasters van de Riso niet goed sloten – hij is er zelfs blij mee. Een ‘volgelopen’ beeld vanwege glijdende inktvlakken mocht gewoon blijven.

Werken met de stencilmachine is ‘één groot experiment’ gebleken. ‘Ik heb me steeds afgevraagd: hoeveel of hoe weinig heb je nodig om iets als beeld te laten bestaan? Dat is het grote voordeel van de Risograaf in dit project: ik kon een heel nieuw palet aan kleuren en mogelijkheden verzinnen binnen de beperkingen van het apparaat.’ Het was vrijheid en veiligheid tegelijk.

Het wordt goud. Schwartz schuift de inktdrum in de houder en even later rollen de eieren er aan de andere kant uit. Ze zijn inderdaad oneindig bleek en koel, als kale dode dieren in een slachthuis. Hij grijnst. ‘Het is net een kleurenlotto.’

 

Tiergarten (vormgegeven door Experimental Jetset) van Johannes Schwartz is o.a. verkrijgbaar in het Stedelijk Museum Amsterdam, waar zijn werk ook is opgenomen in de tentoonstelling On the Move.

Prijs 150 euro.

 

 

De Risograph / Duplicator is een product van het Japanse bedrijf RISO KAGAKU, dat zich sinds 1946 wereldwijd richt op het ontwikkelen, produceren en verkopen van printsystemen. ‘Riso’ betekent ideaal en ‘kagaku’ technologie. Hoewel de digitale stencilmachine niet werd ontwikkeld met het oog op de creatieve industrie (hij was vooral bedoeld voor scholen en kerken, die er inpandig hun eigen publicaties mee konden stencilen), werd hij populair onder grafici vanwege zijn uitgebreide assortiment aan kleuren. Vooral de Duplicator MZ1070, met twee inktdrums, is gewild. Dit is de machine die in de drukwerkplaats van de Jan van Eyck Academie in Maastricht staat.

Er staat er ook een in het Tilburgse atelier van Sigrid Calon, beeldend kunstenaar en autonoom vormgever. In 2012 was zij de eerste die in Maastricht met de Riso aan de slag ging en er maandenlang werkte aan het tekstloze kunstenaarsboek TO THE EXTEND OF / \ | & –, waarvoor ze een abstracte nieuwe beeldtaal ontwierp, gebaseerd op borduursteken. Feitelijk is het boek een visuele neerslag van wat de digitale stencilmachine kan, een veelomvattend onderzoek naar vorm en kleur, waarin Calon stap voor stap uitploos hoeveel combinaties er te maken zijn met twee, drie en vier kleuren. Het beviel zo, dat Calon besloot haar eigen Riso te kopen.

‘Ik ben echt een beetje verliefd op dit ding’, zegt ze. ‘De digitalisering heeft vervlakking in drukwerk veroorzaakt. Op de computer zie je niet waar kleuren precies vandaan komen. Met de Riso ga je terug naar de basis, je bent een soort alchemist die zijn eigen kleuren mengt. En het is lekker tactiel; je kiest zelf je papier, je stopt zelf de inkt in het apparaat.’

Dat de Riso ‘geen perfecte machine’ is, vindt Calon geen probleem. ‘Je moet hem vaak opnieuw instellen. En de inkt blijft lang nat, je moet vellen soms een week laten liggen voordat ze een tweede keer kunnen worden bedrukt en dan nog heb je kans op kleurverloop en vlekken. Maar ik zoek geen volmaaktheid. Foutjes kunnen heel spannend zijn.’

Haar boek (een editie van 420 stuks) was snel uitverkocht. Ondermeer het Stedelijk Museum in Amsterdam en het MoMA in New York schaften het aan voor hun collectie. Twee nieuwe boeken zijn in de maak, beide wil Calon maken op de Riso. ‘Eigenlijk zou dit ding op elke academie moeten staan. Zodat studenten zien hoe een kleur wordt opgebouwd.’

Dankzij een partnerschap met RISO BENELUX/FRANCE heeft de Jan van Eyck Academie in Maastricht nu ook de beschikking over de eerste A2 Duplicator in Europa.

Op 7 november vindt in het Charles Nypels Lab de RISO A2 Launch en Expertmeeting plaat, met workshops, lezingen, een tentoonstelling en demonstraties.

 

 
Knust (Kulturele Nijmeegse Universele Stichting) in Nijmegen, voortgekomen uit de krakersbeweging, is een van de oudste stencilwerkplaatsen in Nederland. Hier stencilt men vanaf 1984, eerst analoog en vanaf 1992 digitaal. Er staan zeven machines, onder andere de MZ1070 A3 Duplicator van RISO en de V8000, de eerste tweekleuren Duplicator van RISO. Drijvende krachten Jan Dirk de Wilde en Joyce Guley maken zo’n tien eigen boeken per jaar en leveren boeken, flyers, posters en tijdschriften voor anderen. Het grootste plezier aan drukken op de Risograph, zegt Guley, ‘is het handmatige gevoel, de mooie menging van de inkten en vaak het onverwachte resultaat.’ Knust opent binnenkort een tweede werkplaats in Amsterdam en krijgt er volgend jaar een A2 Duplicator bij.

Vorig jaar waren fotograaf Jaap Scheeren en ik te gast bij Extrapool in Nijmegen. In het kader van de  reeks Spiegelrefleksies over fotografie maakten we een publicatie, die op de risograaf van Knust werd gedrukt, en organiseerden we een middag in de ruimte van Extrapool. Voor verslag: zie hier.