Dit artikel verscheen in Kunstbeeld, editie 6,  juni 2014.

River of Fundament beleefde op 23 juni zijn Nederlandse première tijdens het Holland Festival.

***

 ‘Deze film beangstigt en behaagt me op dezelfde manier als het leven me beangstigt en behaagt – niet omdat ik niet begrijp wat het allemaal betekent, maar omdat ik vermoed dat er überhaupt geen betekenis is.’

‘Er zit drek over het hele scherm – op een zeker moment spuit het uit het achterste van een vrouw die anale seks heeft. (En nog over een mooie bank ook.)’

Het is ronduit vermakelijk om te lezen wat mensen zoal schreven na het bekijken van Matthew Barney’s nieuwste, bijna zes uur durende film/opera River of Fundament. Het werk is een adaptatie van het beroemde boek Ancient Evenings van de Amerikaanse schrijver, essayist en cultuurcriticus Norman Mailer, dat op zijn beurt weer een adaptatie is van het oeroude Egyptische Dodenboek, over dood, wedergeboorte en een rivier van poep die dient te worden overgestoken. De film beleefde onlangs zijn Nederlandse première op het Holland Festival, maar in een aantal wereldsteden had men het dubieuze genoegen om hem al eerder te zien. Te ondergaan eigenlijk, want het werk van Matthew Barney, de New Yorkse kunstenaar wiens kunst én persoon door de jaren heen een ware cultstatus hebben bereikt, belééf je. Met heel je lijf.

Vandaar dat de kunstcriticus die aan het begin van de lange zit zijn notitieblokje trok, het halverwege opgaf en de rest van de film met open mond uitzat. Vandaar dat hij, toen hij tijdens de pauze een lunch kreeg aangeboden, aan niets anders kon denken dan aan zijn eigen ingewanden. Vandaar ook degene die zijn recensie begon met het beschrijven van drie nogal lichamelijke scènes uit de film. Succes gegarandeerd, want wie wordt nu niet nieuwsgierig na het lezen van de woorden ‘poepdildo’, ‘naakte contortionist’ (dat is een extreem buigzame persoon) en ‘analingus’ (zoekt u dat zelf maar even op).

Het oeuvre van Matthew Barney, dat bestaat uit film, video en performance en soms ook uit sculpturen, heeft een eigenaardige verhouding met taal. Vanaf het begin van zijn kunstenaarscarrière bedient Barney zich van een herkenbare, esthetische en gladde beeldgrammatica. Zijn eerste performances, uitgevoerd aan het begin van de jaren negentig in New York, zijn vastgelegd op video. In MILEHIGH Treshold: Flight with the ANAL SADISTIC WARRIOR (1991) hangt de kunstenaar in zijn blootje aan touwen in de galerieruimte en beklimt de muren als een vlieg. Hoewel in dit, en vergelijkbaar, werk nog geen sprake is van een ver doorgevoerde cameravoering, laat staan van een keur aan Hollywoodacteurs en een script, zoals in River of Fundament, zijn veel typische Barney-elementen al aanwezig. Grote hoeveelheden gekoelde vaseline: check. Erotische atletiek: check. Eigenaardige en ietwat enge sportschoolattributen: check.

En toch. Probeer zijn werk adequaat te beschrijven en je merkt hoe moeilijk dat is. Neem zijn Cremaster Cycle, Barney’s meest bekende werk, dat allang geen videokunst meer is, maar volwaardige cinema. Er ligt nota bene alweer een boek van Norman Mailer aan ten grondslag, het meer dan duizend pagina’s tellende Executioner’s Song. Maar veel houvast biedt dat niet. Barney zelf beaamde het in een interview in de Britse krant The Telegraph. ‘Ik ben helemaal geen literair persoon’, zegt de kunstenaar, die vroeger uitblonk in sport, plastisch chirurg wilde worden en kortstondig een carrière als fotomodel had. Zijn relatie met de boeken van Mailer omschreef hij als ‘behoorlijk abstract’.

Het mag gerust een understatement heten. De Cremaster Cycle bestaat uit vijf aparte films, die in ogenschijnlijk lukrake volgorde werden uitgebracht. Een beetje zoals de Star Wars-reeks van George Lucas, maar dan ingewikkelder, want Star Wars is bedoeld voor een Disneypubliek en de films van Matthew Barney zijn dat absoluut niet. In 1994 kwam nummer 4 uit, in 2002 nummer 3 en tussendoor, met tussenpozen van steeds twee jaar, het eerste, vijfde en tweede deel. Daar ga je al; een rechtlijnig, chronologisch verhaal zit er niet in. Het woord ‘cremaster’ uit de titel verwijst naar een spier die de balzak verbindt met het mannelijke lichaam. Die spier bestaat echt, maar dat is dan ook meteen de enige verwijzing naar de bestaande wereld. De rest bestaat uit een oneindig defilé van ondefinieerbare en volstrekt eigenzinnige mythen en rituelen die stuk voor stuk voortkomen en weer vertrekken vanuit de musculus cremaster, dat gekke, gekke ding. Vergeleken bij Matthew Barney was de Duitse kunstenaar Joseph Beuys, de grote verhalenverteller die Barney regelmatig als inspiratiebron noemt vanwege zijn voorliefde voor tactiele materialen als honing, was en vilt, een beginneling.

Natuurlijk: je kunt altijd verwijzen naar de diverse poep-, pies-, seks- en andere vochtige scenario’s (‘In Matthews werk duikt altijd van die koude, natte, kleverige meuk op’, klaagde kunstenaar Keith Edmier, verantwoordelijk voor de special effects in River of Fundament, in Time Magazine). Maar het zou onterecht zijn om daar eenzijdig de nadruk op te leggen. Een film van Matthew Barney is visueel zo overdonderend dat 3D-effecten niet eens nodig zijn. De grootste gorigheid wordt afgewisseld met beelden van overdadige schoonheid, situaties zijn het ene moment grotesk en het volgende uiterst kwetsbaar. Er zijn ogenblikken dat je je ogen moet sluiten vanwege een te hoge blootstelling aan horrorachtige lichaamsverminkingen, en er zijn er ook waarop je het filmdoek in je op wil zuigen en meenemen naar huis. En alles komt voort uit die grotendeels zelfverzonnen mythologie met een heel eigen beeldtaal, die weliswaar herkenbaar is en steeds weer terugkeert, maar tegelijkertijd onnavolgbaar is en niet te vatten.

Wezens vallen uit elkaar van schimmelige ellende en worden getransformeerd tot glanzende pakketjes metaal. Rijen showgirls dansen rondom een man met roze haar en een bloedende mond (Barney zelf). Symbolen uit de Vrijmetselarij en het Mormoonse geloof worden vrijelijk gecombineerd met de architectuur van Frank Lloyd Wright, het plastic uiterlijk van de pornowereld en de goochelkunsten van Harry Houdini (die in Cremaster 2 trouwens wordt gespeeld door de destijds 75-jarige Norman Mailer zelf, en zo is alles perfect rond). Woorden, hoe vermakelijk ook, schieten altijd tekort. Die laatste zin dient als de ultieme disclaimer. U zult na het lezen van deze tekst wellicht meer weten over de kunstenaar en zijn werk, maar dat zijn slechts feiten en bleke afspiegelingen van hoe het voelt om weg te zinken in een wereld die bestaat uit dansende satyrs, Hobbit-look-a-likes, cyborgs, plastic fallussen, vissenbloed en een heleboel vaseline, en er nog door gegrepen te worden ook. Want dat is het gekke met Matthew Barney, die door sommigen wordt weggezet als de lokale dorpsgek, door anderen wordt vereerd als halfgod en bij monde van zijn eigen vrouw, de eveneens enigmatische IJslandse zangeres Björk, ‘een soort van onderzeeër’ is: hij krijgt je hoe dan ook te pakken.

Ja, je kunt je met recht afvragen hoe goed dat werk van hem eigenlijk is, wanneer zelfs mensen die ervoor hebben doorgeleerd niet eens kunnen uitleggen waar het over gaat. En ja, je kunt je ergeren aan de cultstatus die de kunstenaar door de jaren heen kreeg toebedeeld (en waar hij zelf ook bewust naartoe heeft gewerkt door steeds, vanaf het prille begin, net boven zijn macht te werken, door altijd grootser en duurder te eindigen dan de bedoeling was) en aan het curieuze feit dat hij vooral wordt bejubeld door de mensen uit de kunstwereld zelf, die hem zonder enige terughoudendheid hebben aangewezen tot de hogepriester van de soort kunst die er abject uitziet, maar in wezen natuurlijk hoogst filosofisch is. Zo filosofisch, dat uitleg niet nodig is of wordt verpakt in onleesbare, kritiekloze kunstprietpraat. Dat ís ook irritant en erger: noch de kunst, noch Barney zelf is ermee gebaat. Bovendien klopt het niet. Zelfs Barney maakt weleens minder goed werk, zoals de langdradige film Drawing Restraint 9 uit 2005, waarin hijzelf en zijn vrouw Björk op een walvisjager hun liefde consummeren door elkaar langzaam aan stukken te snijden. Het is hem vergeven, want voor zijn hoogtepunten geldt: ga ervoor zitten en je ontdekt dat al het gedoe en gekwebbel eromheen slechts ruis is.

Kunst kan angstaanjagend zijn voor wie niet gewend is om veel te zien. Het idee alleen al om er iets van te moeten vinden en het dan misschien bij het foute eind te hebben: liever niet. Maar het werk van Matthew Barney is uitermate geschikt voor wie weer eens wil voelen hoe het is om naar iets te kijken. Sensueler en haptischer dan in zijn films wordt het niet, de materialen die hij gebruikt zijn bijna tastbaar. En ook al lijkt elke logica afwezig, het feit dat die materialen steeds weer terugkeren in zijn werk geeft de oplettende kijker het gevoel dat hij iets herkent en deelgenoot wordt gemaakt van iets groots, hoe onbegrijpelijk ook. Het klinkt flauw, maar over het werk van Matthew Barney moet je niet praten. Je moet er niet over schrijven, al schijnen sommige mensen toch steeds weer in die valkuil te moeten trappen. Je moet je zelfs niet eens door de boeken van Norman Mailer heen worstelen om het te kunnen ondergaan. Wie zich verwachtingsvol en enigszins nerveus in zijn theaterstoel nestelt om zes uur lang naar River of Fundament te gaan kijken, heeft aan één volkomen aliterair woord genoeg. Joepie.