Hoe laat is het? Dat is echt even van belang voor het inleven, hier aan de voet van de drukke Singelbrug in Amsterdam, waar blijkbaar net een blik vloekende fietsers werd opengetrokken. Wég fietsers! Weg nijdig klingelende tram op de Raadhuisstraat. Weg Bungehuis, jij grote functionalistische grijze blokkendoos daar aan de overkant, verdwijn beslipperde toeristen. Jullie waren er niet in 1896. Wie er wel waren? Daarvoor is het dus belangrijk om te weten hoe laat het is. Tien uur ‘s ochtends. Nog even en de dienstmeidentijd is voorbij. Dan komen de dames van stand naar buiten om in hun bontmantels te winkelen. Zo’n 120 jaar geleden stond George Hendrik Breitner (1857-1923) ook op deze plek. De schilder, een impressionist met een voorliefde voor de ‘koude kleemerigheid van zo’n guren regendag’, zoals een recensent van De Portefeuille in 1890 liefdevol schreef, heeft hier staan rondkijken. Hij koos de beste locatie voor een schilderij dat hij wilde maken, van een besneeuwde Singelbrug en de mensen die eroverheen liepen, tegen de achtergrond van bakstenen grachtenpanden en een grijze lucht. Die locatie is dus: onderaan de brede brug over het Singel, met de Gasthuismolensteeg in de rug en de blik naar de Paleisstraat gericht, richting de Dam. Daar waar het perspectief het verst reikt.

George Hendrik Breitner: De Singelbrug
bij de Paleisstraat te Amsterdam, 1896-1898 / Collectie Rijksmuseum

Breitner schilderde De Singelbrug bij de Paleisstraat in Amsterdam (het werk is te zien in het Rijksmuseum) niet ter plekke. Hij baseerde zich op detailschetsen die hij had gemaakt met potlood en houtskool, én op foto’s die hij had genomen. Zo werkte hij vaker, ongewoon voor die tijd, maar noodzakelijk voor de schilder, die de camera trouwens niet louter als verslaggevend instrument zag, maar ook als een kunstzinnig oog. ‘Het is niet mogelijk dergelijke dingen te maken zonder hulp van photos’, schrijft hij rond 1892 aan een kunsthandelaar. ‘Hoe wil je dat ik een Amsterdamse straat maak. Ik maak krabbeltjes in mijn schetsboek, als het kan een studie uit een raam en een schets voor de details, maar de keus, de compositie is toch van mij.’ Er zijn twee foto’s waarvan wordt aangenomen dat ze hem ter inspiratie dienden. Beide bevinden zich in het Stadsarchief van Amsterdam, waar ze behoren tot een collectie van om en nabij 260 glasnegatieven. De ene foto werd gemaakt vóór 1894 en heeft ongeveer dezelfde compositie als het schilderij, zij het dat hij vanuit een hoger standpunt werd genomen, waarschijnlijk vanuit een raam op de eerste verdieping van een grachtenhuis, waardoor je bovenop de beregende brug kijkt. De andere foto werd rond 1893 gemaakt en toont de Amsterdamse Bloemstraat op straatniveau met op de voorgrond, haar onderbenen van het beeld ‘afgeknipt’, een dienstmeisje met een wit gesteven schort.

George Hendrik Breitner: Singelbrug Amsterdam, voor 1894
Collectie Stadsarchief Amsterdam

George Hendrik Breitner: Bloemstraat, rond 1893. Collectie Stadsarchief Amsterdam

Die halve dienstmeid uit de Bloemstraat kreeg aanvankelijk een plek op Breitners Singelbrug. Net als op de foto liep ze op het schilderij zo het beeld uit, de kijker tegemoet. Er waren ook andere figuren te zien, veelal dienstboden zoals zij. Dat wees erop dat Breitner zijn scène in de ochtend had gesitueerd, de tijd voordat de rijkelui zich op straat vertoonden. De schilder had een zwak voor de harde werkers, de meiden, de dagloners, de sjouwers en de groenteventers. ‘Le peintre du peuple’ wilde hij zijn. Maar dat ging deze keer mooi niet door. Zijn kunsthandelaar maakte bezwaar; het schilderij zou beter verkopen als Breitner de klok een paar uur vooruit zou zetten en die volkse types zou vervangen door mondaine, wereldse mensen. De schilder volgde zijn raad op en veranderde de dienstmeid in een chique dame met een voile en een stola. Ook paste hij enkele figuren op de achtergrond aan. Het is de reden dat het informatiebordje in het Rijksmuseum De Singelbrug van twee jaartallen voorziet: 1896 en 1898. Van de oude versie rest nog een zwart-wit foto. En hoera voor de zakelijke blik van de kunsthandelaar: de nieuwe versie werd in 1912 verkocht voor 8.100 gulden, destijds het hoogste bedrag dat ooit voor een schilderij van Breitner was betaald.

George Hendrik Breitner: De Singelbrug
bij de Paleisstraat te Amsterdam, 1896-1898 / Collectie Rijksmuseum (detail)

Zou Breitner de Singelbrug nu nog steeds een inspirerende plek vinden? De maatschappelijke standsverschillen zijn al lang niet meer zo zichtbaar als toen. Maar waarschijnlijk had hem dat niets uitgemaakt. Had hij een digitale foto gemaakt en eruit gehaald wat hem niet beviel. Dag boze fietsers!

 Gepubliceerd in de Volkskrant op 6 augustus 2014,

deel van de serie ‘Op zoek naar locaties van beroemde kunstwerken’.

Foto van de Singelbrug anno 2014 ©Hilde Harshagen