Monique Uwingabiye is een actrice in de Rwandese radiosoap Musekeweya, ‘Nieuwe Dageraad’. Ze is de stem van Batamuriza, een jonge vrouw uit het fictieve dorp Muhumuro die verliefd is op Shema, een jongen uit het buurdorp Bumanzi. Hun liefde is verboden, net als die van Romeo en Juliet, omdat de bewoners van de twee dorpen elkaar naar het leven staan.

Monique Uwingabiye kan zich goed inleven in Batamuriza. Zelf maakte ze een vergelijkbare situatie mee. Als Hutu werd ze verliefd op een Tutsi. Ze kreeg een kind van hem, maar de onderlinge haat tussen de twee bevolkingsgroepen in Rwanda en de genocide die eruit voortkwam zorgden ervoor dat de geliefden uiteen gedreven werden. Nu speelt ze één van de populairste karakters van Musekeweya, wekelijks beluisterd door honderdduizenden Rwandezen.

Wie dit voor het eerst leest, zal het waarschijnlijk duizelen van de namen. Wie? Wat? Waar gaat dit over? Maar verdiep je in het project Love Radio en het verhaal van de gevierde radiosoap, die moet bijdragen aan het verzoeningsproces in post-genocide Rwanda, klapt open als een pop-upboek. Al snel zijn de namen en hun onderlinge verbanden gesneden koek.

Love Radio is een multimediaal project dat verschillende verschijningsvormen heeft. Het bestaat uit een expositie, die nu in Foam Amsterdam te zien is, een webdocumentaire en korte beeldverhalen voor op de smartphone. Initiatiefnemers Eefje Blankevoort, journalist, en Anoek Steketee, fotograaf, schakelden een team van vormgevers en technici in om het verhaal over Musekeweya zo helder mogelijk over het voetlicht te brengen. Onder hen Sara Kolster, gespecialiseerd in ‘digitale storytelling’ en interactief design, en grafisch bureau Kummer & Herrman.

Dat wierp zijn vruchten af. Love Radio is een intelligent, toegankelijk en met liefde ontworpen totaalconcept over een onderwerp waar je als buitenstaander gemakkelijk je vingers aan kunt branden.

De soap, de makers en de luisteraars – daar draait het om. Op de website en in de tentoonstelling keren die drie elementen steeds terug, ondermeer in filmopnamen van de acteurs die hun teksten inspreken, interviews met de makers, en foto’s van de luisteraars en van dat ene apparaat dat elke Rwandees in huis heeft of met zich meedraagt: de radio. In hun kielzog volgt de genocide van 1994 en de nasleep daarvan. Musekeweya (tien jaar geleden gestart door de Nederlandse stichting La Benevolencija) is één van de meest succesvolle initiatieven gebleken in de poging om Hutu’s en Tutsi’s weer met elkaar in contact te brengen. De soap wordt uitgezonden via dezelfde radiofrequentie als waarlangs de radiozender Radio Télévision Libre des Mille Collines (RTLM) destijds zijn gif verspreidde en opriep tot het uitroeien van Tutsi’s, die moesten worden verdelgd als kakkerlakken.

Eefje Blankevoort en Anoek Steketee werkten al eerder samen. In 2010 presenteerden ze Dream City, een ambitieus project waarvoor ze pretparken op bijzondere plekken over de hele wereld vastlegden. Toen al viel op dat de combinatie van hun beider werkwijzen een sterke was.

De toon in de teksten van Blankevoort, medeoprichter van Prospektor, een journalistiek productiebureau, is betrokken maar ook prettig bedaard. Persoonlijke gebeurtenissen worden gekoppeld aan een gedegen kennis over haar onderwerpen. In het geval van Love Radio blijkt haar expertise vooral uit de interviews die ze deed met de makers en luisteraars van Musekeweya.

Blankevoort liet zich niet meeslepen door het overduidelijke succes van de radiosoap. Musekeweya wordt dan ook niet opgediend als hét middel voor verzoening in Rwanda. Bovendien komen mensen aan het woord die uitermate kritisch zijn over het Rwanda van vandaag, waar je volgens hen nog altijd op je tellen moet passen en waar de overheid nog altijd censuur toepast. Niet voor niets wordt in het verhaal van Muhumuro en Bumanzi elke directe gelijkenis met de bestaande situatie in Rwanda vermeden. Alleen al het gebruik van de woorden ‘Hutu’ en ‘Tutsi’ zijn verboden. De soap gaat over niemand in het bijzonder en over iedereen in het algemeen.

De journalistieke nuchterheid van Blankevoort staat in opmerkelijk contrast met de surrealistische en soms ronduit vervreemdende foto’s van Steketee. De fotograaf houdt van donkere, verstilde scènes die ze uitlicht en ensceneert alsof ze op een filmset staat. Bij die gekke megalomane pretparken van Dream City, sprookjesplekken bij uitstek, paste die stijl goed. En ook andere onderwerpen, zoals het ongewone alledaagse leven in Iran (Frontstage, 2006) en rollenspellen en verkleedpartijen in Indonesië (Vroeger is een ver land, in opdracht van het Tropenmuseum Amsterdam in 2013) vaarden er wel bij, omdat Steketee in haar werk graag zoekt naar de momenten waarop alledaagsheid overgaat in theatraliteit. Hoewel haar onderwerpen documentair zijn, gaat haar stijl daaraan voorbij.

 

 

Het had goed gekund dat dat handschrift in het geval van de verschrikkingen in Rwanda teveel van het goede zou zijn. Te uitgesproken, te dramatisch wellicht. Maar niks hoor. Een meisje dat de antennes van de radio op haar hoofd zet als konijnenoren; een familie die duidelijk door de fotograaf werd neergezet, ingespannen luisterend naar een nieuwe episode van Musekeweya; zelfs de toneelmatige manier waarop een microfoon in de opnamestudio in beeld werd gebracht – het is niet hinderlijk en maakt van het onderwerp gelukkig nergens melodrama. Daarnaast vertaalde Steketee haar fotografische stijl voor het eerst naar bewegend beeld en potverdorie: ook daar slaagde ze in.

Zodat er uiteindelijk maar één woord overblijft. Wauw. Goed, en dit: de tentoonstelling had baat gehad bij een grotere ruimte. De voorzalen van Foam (twee in totaal, plus een gang) zijn weliswaar intiem en geheimzinnig donker ingericht, er had wat meer lucht tussen de verschillende onderdelen mogen zitten. De materie is al zwaar genoeg en de bezoeker heeft tijd nodig om de ingewikkelde geschiedenis tot zich door te laten dringen. Het beste is dit: bezoek vóór de tentoonstelling de website en luister naar de afleveringen van Musekeweya. Dan opent ook de tentoonstelling zich als een pop-upboek dat je niet meer kunt en wilt wegleggen.

 

Love Radio: Eefje Blankevoort & Anoek Steketee.

Tot en met 7 september in Foam, Amsterdam. loveradio-rwanda.org

 

Het is dit jaar twintig jaar geleden dat in Rwanda de genocide plaatsvond. Op 7 april 1994, de dag nadat in de hoofdstad het presidentieel vliegtuig uit de lucht werd geschoten, begon een periode van bloedvergieten die honderd dagen zou duren. Naar schatting zevenhonderdduizend Tutsi’s (de groep die maar zo’n vijftien procent van de bevolking vormde) en tienduizenden gematigde Hutu’s werden vermoord, hoewel de officiële lezing in Rwanda vandaag de dag is dat het ging om een volkerenmoord op de Tutsi’s, waarbij ook ‘per vergissing’ Hutu’s om het leven kwamen.

De genocide eindigde namelijk toen het gewapende Tutsi-verzet onder leiding van Paul Kagame het Hutu-bewind omverwierp. Kagame werd na de overname president.

De media speelden een belangrijke rol in de volkerenmoord, die zorgvuldig bleek voorbereid. In de maanden voorafgaand aan 7 april riepen extremistische Hutu’s via de radio op tot het systematisch uitroeien van de Tutsi’s. Dat gebeurde veelal met machetes. Hutu’s die met een Tutsi waren getrouwd werden gedwongen om hun geliefden te vermoorden, wat velen onder dwang deden.

De internationale vredesmacht die in de regio gestationeerd was greep niet in, hetgeen de Verengde Naties en de Veiligheidsraad op op veel kritiek is komen te staan.

 

Aimable Twahirwa, redacteur van Musekeweya:

‘Beetje bij beetje blijven dingen hangen. Want mensen die luisteren, kunnen zich identificeren (met de personages uit Musekeweya). Dan zeggen ze: ‘Hee, dat ben ik. Dat is iemand zoals ik’. Of: ‘Ik ken iemand die zo doet’.

Jean Claude Mutarindwa, winkelier:

‘Elke woensdag ging ik vroeg naar huis om naar Musekeweya te luisteren. En nadat ik had gehoord hoe de inwoners van Muhumuro en Bumanzi elkaar om vergiffenis hadden gevraagd, organiseerde ik een vergadering waarin we overlegden hoe we contact zouden leggen met ons buurdorp, dat we zoveel geweld hadden aangedaan.’

Drocella Mukarubayiza, de actrice die het haatdragende personage Zaninka speelt in Musekeweya:

‘Dingen veranderen. Maar er zijn nog steeds mensen in Rwanda die zich gedragen als mijn personage. Een keer vroeg een moeder haar dochter mij te halen, omdat zij dezelfde opvattingen had als Zaninka. Ze wilde me ontmoeten zodat we konden praten. Ze was werkelijk zoals Zaninka.’