Bijna tien minuten duurt het filmpje en wie het helemaal kan uitzitten zonder af en toe een pauze in te lassen, is doof of vergat het geluid van zijn computer aan te zetten. Probeer het maar eens: onaangedaan blijven bij het zien van AAA AAA van Marina Abramovic en Ulay, de opname van een performance uit 1978, waarin het kunstenaarsduo elkaar de oren van het hoofd schreeuwt. Al na een paar seconden is het eigenlijk niet meer te doen, gaan je oren suizen, begin je ongemakkelijk te schuiven op je stoel en wil je niets dan stilte om je heen, gestolde weldadige stilte.

Schreeuwende mensen maken altijd onbehaaglijk, maar in dit geval doet ook de specifieke combinatie van de twee schreeuwers een duit in het zakje. Ulay, die het duidelijk niet helemaal aankan en overslaand, hoestend en proestend een vreemdsoortig gebrul uitstoot, als een bronstig hert met bronchitus, en Abramovic, die ongenaakbaar en ijskoud terug schreeuwt en steeds net een iets langere adem blijkt te hebben (ze moet beschikken over een jaloersmakende longcapaciteit), waardoor ze haar gefrustreerde geliefde elke keer de baas is.

 

 

Wacht even. Geliefde? Deze druktemakers horen bij elkaar, niet alleen als collega’s maar ook als man en vrouw? Ja – of in elk geval: in 1978, wel. Destijds vormden ze een beroemd kunstenaarsechtpaar, verstrengeld in een samenwerkingsverbond slash huwelijk dat twaalf jaar duurde voordat het in 1988 dramatisch uit elkaar spatte, waarover later meer. Vanaf het begin was de relatie tussen de Servische Marina Abramovic (1946) en de Duitse Ulay, pseudoniem van Frank Uwe Laysiepen (1943) een onderdeel van hun werk.

Beiden waren al een tijdje bezig binnen de wereld van de performancekunst, Ulay oorspronkelijk als geëngageerde fotograaf, Abramovic als buitensporige kunstenaar die constant de grenzen van haar eigen fysieke pijn opzocht. Ze had met een scheermesje een jodenster in haar buik gekerfd, een liter honing naar binnen gewerkt, daarna een liter rode wijn, zichzelf geslagen en was met een verminkt lijf op een blok ijs gaan liggen, totdat ze door haar toeschouwers was ‘gered’, toegedekt met jassen en weggedragen. In een latere serie werken, Rhythm, had ze haar blote lijf ter beschikking gesteld aan haar publiek, dat met haar mocht doen wat het wilde. Nadat ze Ulay was tegengekomen, werd ze naar eigen zeggen iets rustiger.

 

 

‘Als ik Ulay niet had ontmoet, hadden (mijn performances) mijn lichaam verwoest’, zei ze in 1967 in het kunsttijdschrift Flash Art. ‘Ik was vreselijk fatalistisch en werd steeds destructiever. (…) Toen wij gingen samenwerken, werd onze kunst constructief’. Zij en Ulay reisden de wereld rond in een hippiebusje, strevend naar ‘permanente beweging en mobiele energie’. Ze waren 24 uur per dag samen en creëerden talloze indrukwekkende kunstwerken en performances die ze zelf onder de noemer ‘Art Vital’ schaarden en die dan misschien iets minder fatalistisch, maar nog altijd tamelijk lichamelijk en heftig van aard waren.

Een kleine greep uit een oeuvre. Een jaar voor AAA AAA bedenken ze de performance Breathing In / Breathing Out (Death Itself), en voeren hem uit in het Student Cultural Center in Belgrado en een paar maanden later in het Stedelijk Museum in Amsterdam. Negentien minuten lang zitten ze op hun knieën, met hun monden op elkaar, in en uit te ademen, terwijl hun neusgaten zitten dichtgestopt met sigarettenfilters. Na die negentien zuurstofloze minuten snakken ze letterlijk naar adem – en het benauwde publiek met hen. In Light/Dark, ook voor het eerst uitgevoerd in 1977, op de Kunstmarkt in Keulen, slaan ze elkaar twintig minuten lang om beurten met de vlakke hand in het gezicht, hard, harder, hardst, met bewegingen die angstaanjagend mechanisch zijn.

 

 

1977 blijkt sowieso een vruchtbaar jaar. Voor Expansion in Space tijdens de Documenta in het Duitse Kassel beuken beiden in hun blootje tegen twee mobiele zuilen, die twee keer zo zwaar zijn als zijzelf, in een poging om de ruimte tussen de twee zuilen te vergroten. Het publiek is geschokt.

Wat een onzin, vonden Abramovic en Ulay destijds. ‘Na de uitvoering in Kassel zijn we meteen weggereden’, zeiden ze in het interview met Flash Art een jaar later. ‘Mensen hebben achteraf altijd van die pathetische vragen, zoals “Heb je je geen pijn gedaan?”, “Voélde je de pijn niet?”. Enzovoorts. Maar weet je, de pijn bestaat niet. De dramatische ervaring, de angst – dat zijn dingen die het publiek gewoon op ons projecteert.’

Door zeventien uur met de ruggen tegen elkaar en de haren verstrengeld op een stoel te zitten, door er samen voor te zorgen dat een pijl in een gespannen boog niet losschiet en de ander verwondt, creëren ze naar eigen zeggen een soort derde dimensie, een derde sekse zelfs. ‘We hebben niet het gevoel dat de een de ander gebruikt. We zijn allebei volledig vrij tijdens onze performances. We kunnen stoppen wanneer we willen.’

 

 

Het was immers echte liefde. Toch? Wie in maart 2010 getuige was van het kunstwerk The Artist is Present, een performance van Marina Abramovic in het Museum of Modern Art in New York (ook daarvan zijn video-opnamen), zal dat volmondig beamen. Drie maanden lang, 736 uur en 30 minuten om precies te zijn, zat Abramovic dagelijks op een stoel aan een tafel in een museumzaal. Bezoekers konden één voor één aanschuiven en haar in de ogen kijken, zo lang als ze zelf wilden, voor wat quality time en hopelijk een onvergetelijke ervaring met het wereldberoemde kunstfenomeen.

Op de eerste dag dat ze daar zat, schoof Ulay aan. Hij en Abramovic hadden elkaar 22 jaar niet gezien. In 1988 hadden ze afscheid genomen bovenop de Chinese Muur, die ze allebei vanaf een andere kant hadden beklommen: Ulay vanuit de Gobiwoestijn, Abramovic vanaf de Gele Zee, om elkaar na drie maanden in het midden te ontmoeten. Het was het einde van hun relatie, waarin beiden, zo bleek, een scheve schaats hadden gereden. Ulay had het tijdens de reis zelfs aangelegd met hun Chinese vertaalster, die zwanger was geraakt. Dat alles was breed uitgemeten in de pers en de twee kunstenaars waren nadien, gekwetst en geborneerd, hun eigen weg gegaan.

 

 

In het MoMA sloeg Marina Abramovic, geheel in het rood, het zwarte haar in een dikke vlecht over haar schouder, haar ogen op om zich op de volgende bezoeker te concentreren. En daar zat Ulay, geheel in het zwart met een rode kraag. Het publiek had al kunnen zien hoe hij, beheerst maar ook enigszins zenuwachtig, aan tafel was gaan zitten, één voor één zijn lange dunne benen had gestrekt om de broekspijpen een beetje op te tillen, zijn jasje recht had getrokken – alles om maar zo comfortabel en klaar mogelijk te zijn voor deze beladen ontmoeting. En beladen was het, wat in de officiële opname van de gebeurtenis nog eens (onnodig) wordt versterkt door stemmige muziek.

 

 

Je ziet Abramovic opkijken, ziet haar ogen oplichten, verrast, overrompeld – en dan glimlacht ze. En Ulay glimlacht terug, bijna opgelucht, want ja – wist hij veel hoe ze zou reageren. Het is voor beiden duidelijk een emotioneel moment (en voor iedereen eromheen, behalve voor de cynische kijker die zich afvraagt of dit alles niet heel misschien gewoon in scène is gezet, want zou dat niet echt iets zijn voor deze twee kunstenaars die werk en leven zo innig met elkaar verweven?). Ze slikken. Hij knijpt sympathiek zijn ogen even dicht, bij haar lopen al snel de tranen over haar wangen. Ze blijft hem strak aankijken, als een wassen beeld met een loopneus, en even ziet het ernaar uit of er meteen alweer, net als 32 jaar daarvoor, een kleine machtsstrijd ontstaat. Want zij blijft kijken en Ulay kan dat niet, niet zoals zij. Hij blaast lucht door zijn lippen, knippert, kijkt even weg. Maar uiteindelijk – je ziet haar bijna twijfelen, zal ik of zal ik niet? – geeft zij zich gewonnen: ze schuift haar armen over de tafel richting haar oude partner in een ultieme daad van verzoening. Hij begint te lachen, pakt haar handen, en terwijl het publiek geestdriftig begint te klappen en te juichen, zitten daar aan tafel ineens twee doodnormale mensen die blij zijn om elkaar na een lange tijd weer te zien.

Kunstenaars? Nauwelijks. Vooral Abramovic heeft haar masker laten zakken, al is het maar voor even. Ze droogt haar tranen, blijft nog even hangen in het donker achter haar gesloten oogleden. Wanneer ze haar ogen weer opent, is Ulay weg en gaat ze alleen verder.

 

Gepubliceerd in Kunstbeeld, nr 2 2014

De complete fotoserie Relation Work & Detour (1976-1980) is te zien in

‘Geestverwanten – De ideeën van 24 kunstenaars’

T/m 21 maart bij Rabo Kunstzone, Utrecht