Om met het antwoord op de belangrijkste vraag te beginnen: nee, hij is niet dood. Want dat is toch het eerste wat je denkt wanneer je hoort dat een grote overzichtstentoonstelling met het werk van Jean Paul Gaultier de Rotterdamse Kunsthal aandoet. Het was schijnbaar ook de eerste vraag die de beroemde Franse modeontwerper zelf stelde, toen een legertje tentoonstellingsmakers hem probeerde warm te maken voor een allesomvattend retrospectief in het Montreal Museum of Fine Arts in de zomer van 2011. Of dat niet meer iets was voor mensen die al overleden waren.

Welnee, zeiden de tentoonstellingsmakers, dat hoeft tegenwoordig niet meer. Je komt vandaag de dag ook het museum in wanneer je nog hartstikke actief bent, kijk maar naar Giorgio Armani, kijk maar naar Karl Lagerfeld. Bovendien, zeiden ze, we gaan er iets moderns van maken, we denken aan een thematische opstelling en pratende poppen. We denken ook aan jou als pratende mannequin met een Bretonse streepjestrui aan. En toen stemde Jean Paul Gaultier in met het plan. Het bleek de enige juiste beslissing. The Fashion World of Jean Paul Gaultier: From the Sidewalk to the Catwalk, met ruim 140 originele creaties vanaf de vroege jaren zeventig tot nu, trok in Montreal al meer dan 175 duizend bezoekers. En ook in de steden daarna (Dallas en San Francisco) was de tentoonstelling een publiekskanon. Een doorslaggevender bewijs voor het feit dat de ontwerper nog altijd springlevend is, was er niet.

 

 

 

 

Eerlijk gezegd: hij kon de aandacht wel gebruiken. Jean Paul Gaultier, het geblondeerde Franse fenomeen, de man die tot vervelens toe het enfant terrible van de mode is genoemd, is inmiddels 60 jaar. De jaren tachtig en negentig van de vorige eeuw, de decennia waarin hij heer en meester was in de modewereld, zijn naam in één adem genoemd werd met die van Madonna vanwege de superconische bh die hij ontwierp voor haar Blond Ambition wereldtournee, hij mannen in klokkende rokken en strakke korsetten kleedde en voor velen een modeheld werd toen hij welgeteld 954 absurde kostuums voor de futuristische film The Fifth Element van Luc Besson bedacht – die geweldige tijd ligt ver achter hem.

 

 

 

 

Natuurlijk: hij provoceert nog weleens wat. Nog niet zo lang geleden riep hij nog dat Anna Wintour, de beroemde hoofdredacteur van de Amerikaanse Vogue, ‘nog monstrueuzer’ was dan doorgaans werd vermeld. En vorig jaar had hij zich voor zijn coutureshow tijdens de Fashion Week in Parijs laten inspireren door de Britse zangeres Amy Winehouse, die toen amper een half jaar dood was. Zijn modellen verschenen op de catwalk met hoge suikerspinpruiken, zwierige zwarte eyeliner rond de ogen en de bekende tache de beauté boven de mond. Terwijl modecritici de show omhelsden, was de familie van Winehouse diep geschokt toen ze de beelden zag.

 

 

 

 

Maar ach. Afgezien daarvan was het al een tijd een beetje stil rond Gaultier. Hij verloor een hoop geld toen hij in 2005 begon aan een fikse uitbreiding van zijn modehuis, waarvoor aanvankelijk niet minder dan 200 nieuwe winkels gepland stonden. Waar zijn bedrijf in 2004 nog 28 miljoen euro opstreek, was dat zes jaar later nog maar 24 miljoen. De prêt-a-porter-collecties die hij vanaf 2003 ontwierp voor het luxe modehuis Hermès werden redelijk goed ontvangen, maar misten volgens kenners veel van de oorspronkelijke brille en branie. Ze grepen te veel terug op het verleden, soms deden ze zelfs een beetje ouderwets aan. Het was alsof Hermès een bontjas was die net iets te strak om de schouders van Jean Paul Gaultier zat, een chic keurslijf waarin hij zich niet vrij kon bewegen. Je leest het ook terug in de stukken die over hem verschenen. Lof viel hem nog altijd ten deel, maar steeds vaker werd hij aangeduid als het voormalige enfant terrible van de mode, een niet bijster begeesterende kwalificatie voor de man die zijn deur wagenwijd openzette voor de popcultuur en op zijn beurt die popcultuur wist te beïnvloeden met zijn ontwerpen. In 2011 kwam het bericht dat hij Hermès ging verlaten om zich weer vol enthousiasme op zijn eigen projecten, en zijn eigen naam, te storten. Toch is Gaultier zich zelf ook bewust dat er iets is veranderd.

‘Ik ben niet langer het snoepje van de maand, noch van het jaar, noch van het decennium’, zei de ontwerper vorig jaar in The New York Times. ‘Maar ik ben wel al 35 jaar bezig. Ik word nog steeds gewaardeerd, alleen niet op dezelfde manier als hiervoor.’ Hoe dan wel? Het antwoord wordt gegeven door zijn reizende, multimediale spektakeltentoonstelling met speciaal ingebouwde tweeledige functie. Eén: reputatiebevestiger. Twee: verkondiger van een nieuw Gaultier-tijdperk dat nog zeker twintig jaar moet kunnen duren.

 

 

 

 

Was er ooit een modieuzer teddybeer dan Nana, koningin der teddyberen met haar zwarte kraalogen en afgeragd lijfje? Er zijn mensen die beweren dat Madonna de eerste was die de beroemde puntbeha van Jean Paul Gaultier mocht dragen, maar zij hebben ongelijk. Het was Nana. Zij kreeg in de jaren vijftig een puntbehaatje van krantenpapier aangemeten door een piepjonge Jean Paul Gaultier. Hij had zich voor dit kledingstuk laten inspireren door zijn grootmoeder, een verpleegster die eveneens luisterde naar het koosnaampje ‘Nana’ en die dagelijks moest worden ingesnoerd in een strak korset. Enter de kleine Jean Paul, die van achteren de veters aantrok. De psychotherapeutische kant van dit verhaal (hoe curieus en aantrekkelijk ook) even buiten beschouwing gelaten, kun je dus zeggen dat de twee meest iconische handelsmerken van Gaultier, de spitse vrouwenboezem en het strak ingesnoerde zandloperlijf (vormen die later zouden terugkomen in zijn fameuze parfumflesjes), al vroeg in zijn leven opdoken.

 

 

 

 

Nana (de beer, niet de grootmoeder) is nu onderdeel van The Fashion World of Jean Paul Gaultier. Dat is een slimme zet, passend in de nieuwe strategie die is uitgezet om het beeld van een invloedrijk, sterk merk te bevestigen, een merk dat er al 35 jaar, zo niet langer, is en wiens protagonist veel méér kan dan vooral provoceren. De associatie met de opruiende Madonna van de jaren tachtig en negentig is nog altijd belangrijk voor Gaultier en hij zal ook tot zijn het einde van zijn levensdagen met haar in verband worden gebracht, maar er staat nu iemand naast de Queen of Pop: Nana, die met haar zorgvuldig in elkaar geknutselde papieren puntborstjes moet bewijzen dat de ontwerper al van jongs af aan precies wist wat hij wilde.

 

 

 

 

 

Die verschuiving van hitsige provocatie naar toegewijd vakmanschap is ook merkbaar in de uitspraken die Jean Paul Gaultier tegenwoordig doet met betrekking tot zijn uitbundige en verleidelijke creaties – denk aan Madonna’s champagnekleurige avondjurk uit 1993, versierd met kristallen kralen, tepels en schaamhaar, of aan het kittige zwarte bondagepakje dat burlesque danseres Dita Von Teese droeg tijdens een show in 2010. Die outfits waren nooit bedoeld om vrouwen te seksualiseren, zei hij vorig jaar in een openbare discussie met modejournalist Suzy Menkes ter gelegenheid van de tentoonstellingsopening. Hij wilde met zijn kleding juist benadrukken dat vrouwen ‘sterk, slim en menselijk’ zijn, ‘soms sterker dan mannen’ en ‘misschien zelfs wel slimmer’. Het was überhaupt nooit zijn bedoeling om de boel te tarten, zei hij in datzelfde gesprek in zijn charmante ‘Allo ‘Allo-Engels. Zijn prikkelende werk uit de jaren zeventig en tachtig was ‘een reflectie van wat ik om me heen zag’, een reactie op het feit dat het aansnijden van het onderwerp seksualiteit in die jaren nog een groot taboe was. Terwijl hij dacht: ‘Vrouwen kunnen krachtig zijn en tegelijkertijd hun sensualiteit tonen, zonder de indruk te wekken dat ze vulgair zijn.’

 

 

Adieu monsieur le provocateur. En welkom serieuze modeontwerper. Want wie sexy kleding wil maken die nergens schunnig wordt, moet wat vakmanschap betreft van goeden huize komen. Die moet het talent hebben om hoerigheid en seksuele clichés om te buigen naar iets wat er respectabel uitziet en ook nog kan knipogen naar zijn referenties. Lange tijd leunde de waardering voor de ontwerpen van Jean Paul Gaultier sterk op die knipoog, op de frivoliteit van zijn shows en de grappige kittigheid van zijn uitspraken. Hij stond bij het grote publiek vooral bekend als de bedenker van heftige androgyne bondagepakjes en modderworstelen tijdens modeshows. Bij zijn virtuoze handwerk, zijn prachtige afwerkingen en oog voor details, vaardigheden die de autodidactische ontwerper naar eigen zeggen al vroeg oppikte van de televisie en in het atelier van de Franse avant-garde couturier Pierre Cardin, stond bijna niemand stil. ‘Wat dat betreft was hij bijna vergeten’, zei Thierry-Maxime Loriot, de samensteller van de tentoonstelling die juist deze aspecten van Gaultiers carrière onder de aandacht wil brengen. The Fashion World of Jean Paul Gaultier brengt de ontwerpen dan ook heel dichtbij het publiek, zonder spiegelend glas ervoor, zodat iedereen zelf kan zien hoe ingenieus de stukken in elkaar zitten.

 

 

Maar daarmee is de make-over van de voormalige relschopper nog niet compleet. Opvallend is de visie van Nathalie Bondil, Hoofd Tentoonstellingen van het Montreal Museum of Fine Arts, en initiatiefnemer van de tentoonstelling. Behalve Gaultiers vakmanschap prijst zij het humanistische en universele karakter van zijn kleding. ‘Wat hem betreft is mode voor echte mensen’, zegt zij. ‘Iedereen – groot, dik, oud, wat dan ook – mag zijn kleding dragen.’ Iemand als Jean Paul Gaultier staat zelfs voor méér dan mode, vindt Bondil: hij staat voor een samenleving waarin iedereen zichzelf mag zijn en niet bang hoeft te zijn voor zijn identiteit of seksuele geaardheid.

Kijk, daar kun je mee vooruit. Niet shockeren, maar verbinden – dat is het motto van Jean Paul Gaultier 2.0. Dat het niet nieuw is, en de ontwerper in feite altijd al weinig onderscheid maakte tussen mannen en vrouwen, mag de pret niet drukken. Afgestofte idealen zijn ook idealen. De ontwerper doet er zelf bovendien nog een schepje bovenop. ‘Ik heb het me nooit eerder gerealiseerd’, kon je hem de afgelopen tijd in verschillende interviews horen zeggen, ‘maar ik heb dit beroep gekozen om liefde te ontvangen. Het is een soort paspoort, waarmee ik deuren kan openen. Hierdoor vinden mensen me leuk’. Zijn eigen homoseksualiteit en het feit dat hij altijd het gevoel had ergens aan de zijlijn te staan, hebben hem een unieke kijk op de wereld gegeven. Daarom, zegt hij, heeft hij ook altijd gebruik gemaakt van zoveel mogelijk verschillende modellen: ‘anders’ wat betreft maat, afkomst, sekse. ‘Ik respecteer individualiteit en ik hou van bijzonderheden. Ik mix en match, ik verzamel, verdraai en kruis verschillende codes met elkaar. Verleden, heden, hier, daar, mannelijk, vrouwelijk, opmerkelijk, alledaags – het bestaat allemaal door elkaar heen.’

Het is duidelijk. Een nieuwe Jean Paul Gaultier is opgestaan. Hij lijkt verdraaid veel op de oude, de man die ooit een advertentie plaatste met de tekst: ‘Non-conformistische ontwerper zoekt ongewone modellen – de afgezaagde mooie hoeven niet te reageren’, maar dan vredelievender en minder confronterend. Zijn grote retrospectief heeft hem gedongen om zichzelf opnieuw uit te vinden. Jean Paul Gaultier is dood, leve Jean Paul Gaultier.

 

 

 

 

The Fashion World of Jean Paul Gaultier: From the Sidewalk to the Catwalk is van 10 februari t/m 12 mei te zien in De Kunsthal, Rotterdam. Speciaal voor de tentoonstelling in Rotterdam worden extra bruiklenen van bekende Nederlandse fotografen zoals Inez van Lamsweerde & Vinoodh Matadin, Anton Corbijn en Marc de Groot getoond.

 

Gepubliceerd in Vrij Nederland #05, 2 februari 2013